Te aupurura’a i te tino, te vāhi ia i tāpapa-rahi-hia e teie mau mātuatua : te vāhi tāpūra’a ‘e pāherera’a rouru, te vāhi taurumira’a i te hōho’a mata ‘e te ‘āvae e ia tanotano haere roa atu i te vāhi pēnira’a manimani rima. Tāpura ‘ohipa auhia e te feiā pa’ari.
« Mea au nā’u. Hō’ē, piti a’e taime i te matahiti, ‘aita atu ai. Mea au roa te mau fa’anahora’a mai terā. E fārerei ato’a pa’i ia te mau mātuatua », i te reo ‘o Noël Ariita’i. « Ha’amāuruuru nā mua i tō mātou tāvana, nō te mea e ha’amana’o mai ihoa ‘ona ia mātou nō teie mau huru fa’anahora’a : taurumi, fa’anehenehe, hāmani i te hei, tāpū te rouru… », i te mau ha’apāpūra’a a François Bourne. « Pinepine te mau mātuatua i te paraura’a mai e, i tō mātou ‘utuāfare i te roara’a o te mahana o mātou ana’e. ‘Ua haere te mau tamari’i i te ‘ohipa ‘e i te ha’api’ira’a. I teie nei mahana, te fārerei rā mātou i te mau hoa nō terā ra tau », i te reo o te tāvana Te’ura Iriti.
Mau manihini aupuruhia e te mau pīahi nō Atima e tītau rā i terā mau tōro’a. Rāve’a ato’a terā nō te fa’a’ohipa i te mau ‘ite i ‘apohia mai e ratou i te fare ha’api’ira’a. « Oa’oa roa te mau mātuatua ‘e ‘ua here roa vau ia rātou », i te reo ‘o Vavitu Ah-Min, pīahi nō te fare ha’api’ira’a tōro’a nō Mahina. ‘Ua riro ato’a tāua taime ra ‘ei ‘aitauira’a i rotopū i te feiā ‘āpī ‘e te feiā pa’ari. ‘Ua ani atu te mau pīahi i te mau mātuatua, mea nafea te huru firira’a rouru i terā ra tau ? E aha te mau rāve’a nō te ha’amaita’i i te ‘iri ?
I te mau matahiti ato’a, e taui te vāhi fāri’ira’a. I teie haerera’a, te fare James Norman Hall tei mā’itihia. Ta’ata tei tu’i te ro’o nō te mau puta i pāpa’ihia e ana e tōna hoa ‘o Charles Nordhoff mai ia « Les révoltés de la Bounty » ‘e ‘aore ra « Hurricane ». ‘Ua ora i Arue mai te matahiti 1920. I te ārea matahiti 2000, ‘ua fa’a’āpīhia te fare e riro mai ‘ei fare manaha i te 17 nō tēnuare 2002. « Aua’a teie ‘ohipa i tae mai ai ‘i’ō nei, ‘ahini ‘aita, nā ni’a iho noa ia i te porōmu », i te hi’ora’a a François Bourne.
1200 mātuatua e ora rā i te ‘oire nō ‘Ārue mai te 65 matahiti e hau atu, 600 ti’ahapa ra e tāpapa mai nei i te mau fa’a’ana’anataera’a. « Te tuō ato’a ra vau ia tātou, te mau tamari’i, e ha’apa’o maita’i, fa’atura maita’i i tō tātou feiā pa’ari. O rātou tō tātou mau tupuna, rātou tei aupuru ‘e ha’api’i mai ia tātou. I teie nei mahana, nā tātou ato’a e rave i tāua tuha’a ra », i te reo ‘o Te’ura Iriti, tāvana nō ‘Ārue.
Hau atu i te mau fa’a’ana’anataera’a i te fare manaha Norman Hall, ‘ua tītau ato’a te ‘āpo’ora’a ‘oire i te mau mātuatua i te tāmā’ara’a. I raro mai i te 80 ‘ahuru matahiti i Papeari ia, nō rātou tei hau atu i te 80 matahiti, i roto ia hō’ē fare tāmā’ara’a nō Pīra’e.
Nō te mau fa’a’ana’anataera’a, pāturuhia te ‘oire e te pū « contrat de ville ». ‘Āre’a ra nō te mau tāmā’ara’a, nā te ‘āpo’ora’a ‘oire iho i amo i te tā’ato’ara’a o te mau ha’amāu’ara’a.
